Γράφει η Σπυριδούλα Πιά
Η γιορτή στις 24 Ιουνίου στα γενέθλια του Αη-Γιάννη του Προδρόμου, συνδέεται με σειρά εθίμων. Κάποια από αυτά έχουν αρχαιοελληνικό χαρακτήρα, όπως ο Κλήδονας. «Κλήδονας» ονομάζεται από την αρχαιοελληνική λέξη η «Κληδών», δηλαδή (φήμη, φωνή) και από το ρήμα καλέω καλώ (φωνάζω, προλέγω κάτι που πρόκειται να γίνει). Αλλά και ο Δίας ονομαζόταν και «Κληδόνιος Ζεύς», ο Άγιος Ιωάννης αποκαλείται και «Ριζικάρης» γιατί φανερώνει την ανθρώπινη τύχη και «Λαμπαδάρης», γιατί την παραμονή της γιορτής του ανάβουν φωτιές. Τη γιορτή του Αη-Γιάννη τη βρίσκουμε και με άλλες επωνυμίες, π.χ. Φανιστής, Λιοτρόπης, Ριγανάς και Βλαστολόγος.
Επίσης, ο Κλήδονας, όπως είπαμε, έλκει την καταγωγή του από την αρχαιότητα στο Βυζάντιο, τον βρίσκουμε και στην Καππαδοκία με την ονομασία Βαρτουβάρια που στην τοπική διάλεκτο, σημαίνει «ροδοφόρια» ή «Ανθηφόρια» και είναι γιορτή λουλουδιών και που συνεχίζει από τ’ ανθεστήρια των αρχαίων Ελλήνων. Το συμπέρασμα απ’ αυτό είναι όπως η Βαρτουβάρια της Μικράς Ασίας ήταν γιορτή Ανθέων και σίτου και γενικότερα γιορτή της ανάστασης της φύσης και ταυτόχρονα και γιορτή των ψυχών. Ο Νίκος Πολίτης μας λέει, ότι γιορτάζεται και σ’ άλλες χώρες το άναμμα της φωτιάς και σε πολλά μέρη της Ελλάδας, επίσης. Το γεγονός ότι γιορτάζεται σε τόσες περιοχές της Ελλάδας, αλλά και σε άλλους λαούς, φανερώνει το κυρίως Ηλιακό του χαρακτήρα που συμπίπτει μετά του θερινού Ηλιοστασίου. Οι αναμμένες φωτιές του Αη-Γιαννιού, επίσης, όπου στις γειτονιές της Ρούμελης ή στις πλατείες ακούγονταν χαρούμενα ξεφωνητά των παιδιών και όχι μόνον, που πηδούσαν πάνω από τις φωτιές την παραμονή τ’ Αη-Γιαννιού, δεν είναι σύμπτωση ότι γίνονται ταυτόχρονα την νύχτα του θερινού ηλιοστασίου. Γινόταν σαν ένα λαϊκό πανηγύρι παντού κι έπαιρναν μέρος όλοι στις πόλεις και στα χωριά. Οι φωτιές του Αη-Γιαννιού είναι επίσης αρχαίο κατάλοιπο και ίσως πρωτόγονο από τότε που οι άνθρωποι θεοποίησαν τη φωτιά και ζητούσαν με τις πράξεις τους τον εξευμενισμό τους και ακόμη κάτι περισσότερο θεωρούσαν ότι η φωτιά έφερνε τον εξαγνισμό τους. Ο επίσκοπος Θεοδώρητος τον 5ο μ.Χ. αιώνα, μας δίνει μια μαρτυρία σχετική.
«Είδον εν τίσι πόλεσιν άπαξ του έτους εν ταις πλατείαις απτομένους πυρούς και ταύτας τινάς υπεραλλομένους, ου μόνον παίδες, αλλά και ανδρός. Τα δε γε βρέφη παρά των μητέρων παραφερόμενα διά της φλογός. Εδόκει δε τούτο αποτροπιασμός είναι και κάθαρσις». Στην αρχαία Ελλάδα δεν γινόταν μόνο για την κάθαρση της ψυχής, αλλά ο γνήσιος χαρακτήρας στα χωριά διασώζει ακόμη την αρχαία λατρευτική ψυχολογία. Τότε που ανάβουν τις ίδιες φωτιές για να εξασφαλίσουν το γενικό καλό και την υγεία όλων των μελών της μικρής κοινωνίας.
Όταν άναβαν τις φωτιές και πηδούσαν πάνω απ’ αυτές, και στα πεδινά και στα ορεινά, έπρεπε να πηδήσουν τρεις φορές και να λένε μια λατρευτική έκφραση: «Έφυγα και γλίτωσα απ’ το κακό και βρήκα τώρα το καλύτερο». Ακριβώς την ίδια φράση έλεγαν και οι αρχαίοι Έλληνες «Έφυγον κακόν, εύρον άμεινον». Σε αρκετές περιοχές της Ρούμελης λέγανε τη φράση ακριβώς όπως και οι αρχαίοι. «Έφυγον από τον κακόχρονο και ήρθα στον καλό χρόνο». Οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν τη φράση όσοι ήταν μύστες μετά τον τελετουργικό καθαρμό τους.
Γιατί πρέπει τρεις φορές; Γιατί ο αριθμός τρία θεωρείται ιερός αριθμός. Δεν είναι τυχαίο ότι έχουμε την Αγία Τριάδα, δεν είναι τυχαίο ότι κάνουμε το σταυρό μας με τα τρία δάκτυλα, που συμβολίζουν πάλι την Αγία Τριάδα. Θεωρούμε ότι το τρία περικλείει μέσα του μια ειδική μαγική δύναμη, θεωρείται φορέας σπουδαίας επιτυχίας.
Όλα αυτά μας δείχνουν ότι οι φωτιές του Αη-Γιαννιού έχουν σκοπό τον καθαρμό. Μέσα από αυτές τις φωτιές βγαίνει νικητής ο νεαρός της γειτονιάς του χωριού και κερδίζει από τη δύναμή της για τον εαυτό του και την υγεία του. Μεταβιβάζει τις δυναμικές ιδιότητες της φωτιάς, της μαγικής φωτιάς, γι’ αυτό το χρόνο δε φοβάται τίποτε, γιατί δεν θα αρρωστήσει, επειδή θα έχει φυλαχτό αυτό που πήρε από την φωτιά, το «Ιερό μένος της φωτιάς». Η θεά Δήμητρα, όπως αναφέρει ο Όμηρος στον «Ομηρικό Ύμνο» που ήταν αφιερωμένος σε αυτήν: κρυφά τα βράδια έβαζε τον μικρό Δημοφώντα πάνω στις φλόγες, με σκοπό να τον κάνει άφθαρτο και αθάνατο.
Κλήδονας και πως γινόταν παλιά. Μαζεύονται αποβραδίς του Αη-Γιαννιού πολλά κορίτσια στο σπίτι που θέλει να κάνουν τον Κλήδονα. Κάθε χρόνο και μια άλλη κοπέλα οργανώνει στο σπίτι της τον Κλήδονα. Αναθέτουν σε μια κοπέλα που να έχει μάνα και πατέρα, να πάρει το λαΐνι και με μια συντροφιά με άλλα κορίτσια, να πάνε στην πηγή να φέρουν το αμίλητο νερό (χωρίς να μιλήσουν καθόλου), ή στην παράκτια Ρούμελη αμίλητο θαλασσινό νερό που θα είναι από σαράντα κύματα. Όταν επιστρέφουν στο σπίτι την υποδέχονται με ενθουσιασμό οι άλλες κοπέλες που περίμεναν. Όλες μαζί τώρα οι κοπέλες, ρίχνουν μέσα σ’ ένα δοχείο με μεγάλο στόμιο τα «σημάδια» τους (δακτυλίδια, βραχιόλια, σκουλαρίκια, χτένια, αλυσίδες, νομίσματα κ.λπ.). Έπειτα σκεπάζουν το δοχείο με ένα κόκκινο ύφασμα, που το δένουν καλά με μια όμορφη κορδέλα, ή μ’ ένα χόρτο το «δετάρι» και είναι σαν να το κλειδώνουν.
Φυσικά εξήγησα παραπάνω ότι «Κλήδονας» δεν σημαίνει κλειδώνω. Καθώς το δένουν καλά λένε: «Κλειδώνουμε τον Κλήδονα, στ’ Αη-Γιαννιού τη χάρη, η οποία να ’ναι καλορίζικη, πρωί θα φανερωθεί …». Βγάζουν πάλι τελετουργικά, το αγγείο με τα σημάδια στην ύπαιθρο, πάνω σε δώμα, ή στην αυλή, ή σε χαμηλή στέγη από πλάκες, σε σημείο που να είναι κάτω από τα άστρα και να περάσει τη νύχτα, (για να ξαστριστεί) χαράματα πριν βγει ο Ήλιος (για να διατηρήσει τη μαγική επήρεια των άστρων, η κοπέλα παίρνει το δοχείο μέσα.
Το μεσημέρι ή το απόγευμα, έρχεται πάλι η συντροφιά των κοριτσιών, αλλά τώρα μπορούν να έρθουν να δουν όλοι όσοι το επιθυμούν. Αγόρια, ηλικιωμένοι, παιδιά και γυναίκες θα είναι οι μάρτυρες της ιεροτελεστίας. Ένα κορίτσι με μάνα και πατέρα θα καθίσει στο κέντρο και θα κάνει την Πυθία. Βγάζει από το μαγικό δοχείο ένα-ένα τα σημάδια των κοριτσιών. Προτού να τα ανασύρει, απαγγέλει ένα δίστιχο, είτε όπως τον θυμάται, είτε από άλλα δημοτικά τραγούδια. Αμέσως η κάθε κοπέλα αναγνωρίζει το σημάδι της και κρίνει το τυχερό της από το δίστιχο όταν τελειώνουν την τελετή. (Βλέπε ριζικάρια Ναυπάκτου).
Τον Άη-Γιάννη τον λένε και «Ριγανά». Στην ορεινή Αιτωλοακαρνανία μαζεύουν ρίγανη και φέρνουν μπουκέτα από αυτά στην Εκκλησία, καθένας το δικό του. Την ψέλνει ο Ιερέας, και κάνει και αγιασμό. Παίρνει κατόπιν ο καθένας το μπουκέτο του και λίγο αγιασμό, κι αγιάζει (ραντίζει) τα χωράφια του …».
Στο Διχώρι της Δωρίδας, χρησιμοποιούσαν τη ρίγανη σε έθιμα της γιορτής τ’ Αη-Γιαννιού, με την επονομασία «Αη-Γιάννη του Ριγανά», έτσι στο Διχώρι (Κωσταρίτσα) οι κοπέλες του χωριού την ημέρα εκείνη αέριζαν τους γιούκους τους με τα πολύχρωμα υφαντά κι έβγαζαν τα προικιά τους στα Μπαλκόνια. Κατόπιν έβαζαν ρίγανη του Αη-Γιαννιού και τα αρωμάτιζαν και με αυτόν τον τρόπο τα προστάτευαν από το σκώρο και την κακοτυχία.
Από την έντυπη έκδοση της εφημερίδας «εμπρός»
