Η Ναυπακτιακή παρουσία στην Πάτρα από τον 19ο αιώνα
Του Ηλία Στ. Δημητρόπουλου
Η Ναυπακτιακή παρουσία στην Πάτρα
Μεμονωμένες παρουσίες Ναυπακτίων στην Πάτρα εντοπίζονται τουλάχιστον κατά τους τελευταίους πέντε αιώνες.
Κατά την περίοδο της λεγόμενης Ενετοκρατίας οι Ενετικές Αρχές της Πάτρας σε σειρά υπηρεσιακών εγγράφων, που έχουν περιληφθεί στον κώδικα Μέρτζιου , έχουν καταγράψει περιστατικά και Ναυπακτιακές παρουσίες στην Πάτρα. Ειδικότερα μετά την λεγόμενη Β΄ Ενετοκρατία (1687 – 1689) για τη Ναυπακτία και (1687 – 1715) για την Πελοπόννησο, σημειώθηκε μεγάλη μετακίνηση Ρουμελιωτών Ναυπακτίας και Δωρίδας προς την Αχαΐα και κυρίως προς την Πάτρα και το Αίγιο.
Το 1699 που με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς η Ναυπακτία και η ευρύτερη περιοχή χάθηκε για τους Ενετούς και περιήλθε ξανά στους Τούρκους, πάνω από 800 οικογένειες πέρασαν από την Ρούμελη στον Ενετοκρατούμενο, ακόμη, Μοριά.
Επίσης, στα μετά την Τουρκοκρατία χρόνια, σταδιακά καταγράφονται μεμονωμένες παρουσίες Ναυπακτίων στην Πάτρα, χωρίς βέβαια, κάποιας μορφής, συντεταγμένη κοινωνική έκφραση. Ήδη, πριν από την δεκαετία του 1870, η μεγάλη Πλατανιώτικη οικογένεια Μαραθέα είχε κάνει αισθητή την παρουσία της στην Πάτρα, απ’ όπου είχε και το ορμητήριό της προς τη Ρουμανία, στην οποία διέθεταν μεγάλες περιουσίες. Οι Μαραθέα κινούνταν αυτόνομα και απόμακρα από την Ναυπακτιακή κοινότητα της Πάτρας, που τότε άρχισε να συγκεκριμενοποιείται. Κάποιες άλλες ξεχωριστές παρουσίες Ναυπακτίων παρατηρούνται από τα παραθαλάσσια χωριά του κάτω Βενέτικου (Γαβρολίμνη, Βασιλική, Σοποτό, Κρυονέρι), που με ψαρόβαρκες είχαν πάρε – δώσε, φανερά ή κρυφά, με πατρινούς κύκλους.
Το 1883 – 1884 υπηρετούσε στην Πάτρα (Α’ Γυμνάσιο) ο Ναυπάκτιος καθηγητής Θρησκευτικών Αντώνιος Πασαπόρτης, ο οποίος μάλιστα
δημοσίευσε περισπούδαστο άρθρο στην εφημερίδα ‘’ΦΟΡΟΛΟΓΟΥΜΕΝΟΣ’’ (23.11.1884) αναφορικά με την διαπαιδαγώγηση των παιδιών.
Αξιομνημόνευτη είναι η έστω παροδική παρουσία στο Β΄ Γυμνάσιο της Πάτρας, του μαθητή Γιάννη Βλαχογιάννη του Οδυσσέα, του μετέπειτα Γιάννη Επαχτίτη, από τις κορυφαίες φυσιογνωμίες των νεοελληνικών γραμμάτων. Διέμενε στη γειτονιά του ‘’Παντοκράτορα’’ και εκεί έγραψε το πρώτο έργο του «η παιχνιδιάρα», όταν φοιτούσε στην τελευταία γυμνασιακή τάξη.
Βέβαια μέχρι το 1923 που ιδρύθηκε το Γυμνάσιο Ναυπάκτου, από το Β΄ Γυμνάσιο της Πάτρας αποφοίτησαν όλοι σχεδόν οι Ναυπάκτιοι που διέπρεψαν στον κοινωνικοπολιτικό στίβο, όπως οι αδερφοί Θεμιστοκλής και Γεώργιος Αθανασιάδης – Νόβας, Φαρμάκης, Ροντήρης και αρκετοί άλλοι.
Γύρω στη δεκαετία του 1890 οι Ναυπάκτιοι στην Πάτρα ανέρχονταν σε 6 – 7 δεκάδες. Το αξιοσημείωτο είναι, ότι η προέλευσή τους δεν ήταν η πόλη της Ναυπάκτου, όπως θα υπέθετε κάποιος, αλλά σχεδόν εξ ολοκλήρου από τα χωριά της ορεινής Ναυπακτίας και κυρίως τα χωριά της Αποδοτίας, Λομποτινά (Άνω Χώρα), Μικρή Λομποτινά (Κάτω Χώρα), Βετολίστα (Τερψιθέα), Ελατού, Ασπριάς, Αμόρανη (Καταφύγιο), Γρηγόρι, Βετοψίστα (Αναβρυτή), Αντρίβστα (Κεντρική) και κατά δεύτερο λόγο ο Πλάτανος, Αράχωβα, Κλεπά και Περίστα.
Από τις λιγοστές πηγές της εποχής διαπιστώνεται ότι οι περισσότεροι Ναυπάκτιοι (Αποδοτοί) έποικοι, αρχικά εγκαταστάθηκαν ως ανειδίκευτοι εργάτες ή και ως υπηρέτες σε διάφορους εμπόρους ή και σε ευκατάστατες οικογένειες, σύντομα όμως αρκετοί απ’ αυτούς προσαρμόστηκαν γρήγορα και έστησαν δικές τους δουλειές. Χαρακτηριστικές τέτοιες περιπτώσεις αποτέλεσαν οι προερχόμενοι από την Κλεπά, χρυσοχόοι αδερφοί Λαΐνη, οι από την Ελατού αδελφοί Χαραλαμπόπουλοι, οι εμποροράφτες αδερφοί Παπαϊωάννου, οι έμποροι καπνού αδερφοί Κολοκύθα, ο από τον Ασπριά Δημήτριος Νικολάου, ο οποίος «τράβηξε» κοντά του πολλούς Ασπριώτες που εξελίχθηκαν σε φουρνάρηδες και κρατούσαν την πλειοψηφία στον κλάδο των αρτεργατών για δεκαετίες ολόκληρες. Κάποιοι άλλοι καταπιάστηκαν γενικά με το εμπόριο, μικρό ή μεγάλο.
Το εμπόριο και η ανερχόμενη αστική – καπιταλιστική τάξη προσέφερε ευκαιρίες και στους τολμηρούς και σαφώς καλύτερες σε όποιους διέθεταν στοιχειώδεις γραμματικές γνώσεις, που τους βοηθούσαν να ανοίξουν πλατύτερους ορίζοντες.
Μια άλλη σπουδαία, μεταβλητή όμως, ομάδα Ναυπακτιακής προέλευσης, ήταν οι Αξιωματικοί και Υπαξιωματικοί του στρατού που υπηρετούσαν σε μονάδες των Πατρών, όπως ήταν το 12ο και για κάποια χρόνια το 6ο σύνταγμα Πεζικού.
Ναυπάκτιοι στην Πάτρα όπως εμφαίνονται στους εκλογικούς Καταλόγους Αποδοτίας του 1886
Χαντσόπουλος Δημήτριος του Ιωάννη (προφανώς Χαντζόπουλος) ετών 54, Υπενωματάρχης, Άνω Χώρα
Χαντσόπουλος Ιωάννης του Γεωργίου, ετών 48, στρατιώτης, Άνω Χώρα
Παπαδημητρόπουλος Δημ. του Νικολάου, ετών 39, στρατιώτης Βετοψίστα
Παπαδόπουλος Αθαν. του Νικολάου, ετών 39, στρατιώτης, Βετοψίστα
Νικολάου Αθανάσιος του Ανδρέα, ετών 26, υπηρέτης, Ασπριάς
Νικολάου Νικ. του Κων/νου, ετών 33, εργάτης, Ασπριάς
Βίτας Δημήτριος του Παναγ. ετών 32, υπηρέτης, Ελατού
Κούκος Αριστείδης του Ιωάννου, ετών 41, υπηρέτης Ελατού
Καλαντζογιάννης Γεώργιος, νόθος, ετών 47, υπηρέτης, Ελατού
Αλεξόπουλος Κων/νος του Βασιλείου, ετών 44, έμπορος, Καταφύγιο
Αλεξόπουλος Κων/νος του Νικ. ετών 31, έμπορος, Καταφύγιο
Θεμελής Γεώργιος του Χρήστου, ετών 33, στρατιώτης, Καταφύγιο
Κέλος Αθανάσιος του Νικολάου, ετών 31, μαραγκός, Καταφύγιο
Κέλιος Αθανάσιος του Σπύρου, ετών 49, καπνοπώλης, Καταφύγιο
Μανωλόπουλος Αντώνιος του Χρήστου, ετών 49, καροτζέρης, Καταφύγιο
Μπίκος(όπουλος) Νικόλαος του Χρήστου, ετών 49, ζαχαροπλάστης, Κεντρική
Κουφασήμας Αριστείδης του Βασιλείου, ετών 31, υπηρέτης, Λιμνίτσα
Αδελφότητες – Σύνδεσμοι – Σύλλογοι
«το γύφτο τον πήγαιναν για βασιλιά
και κείνος στο δρόμο έλεγε :
ρύκια για κάρβουνα»
Γύρω στη δεκαετία 1870 – 1890, παρατηρήθηκε μια φρενίτιδα ίδρυσης πατριδοτοπικών Συλλόγων, Συνδέσμων, Αδελφοτήτων, που πήρε τη μορφή συνδρόμου .
Όσοι άφησαν τα χωριά τους και αναζήτησαν την τύχη τους στις τότε μικρές ή μεγάλες πόλεις, ζούσαν με τη νοσταλγία των χωριών τους και των δικών τους ανθρώπων. Συγχρόνως διακατέχονταν από τη φλογερή επιθυμία να βοηθήσουν τις ιδιαίτερες πατρίδες τους, με δεδομένο ότι θεωρούνταν επιτυχημένοι από τους συμπατριώτες τους. Αρκεί και μόνο να υπομιμνηστεί ότι το όποιο κατάλυμα διέθεταν στην πόλη, έπαιρνε τη μορφή πανδοχείου, όπου έβρισκαν φιλοξενία και στέγη οι διερχόμενοι συγγενείς και συγχωριανοί τους και οι μετανάστες προς την Αμερική, που πρώτοι οι Περιστιάνοι το 1888 άνοιξαν αυτόν το δρόμο.
Φυσικό επόμενο ήταν οι Ναυπάκτιοι της Πάτρας να μην μείνουν απαθείς. Έπρεπε να δηλώσουν κι αυτοί ‘’παρών’’ στην πρόκληση των καιρών. Εξ’ άλλου θα ήταν και μια απάντηση στους ντόπιους, που τους αποκαλούσαν, με κάπως περιφρονητικό τρόπο «Κραβαρίτες». Αυτοί όμως με την εργατικότητα και το εφευρετικό πνεύμα τους, κάθε μέρα εδραίωναν τη θέση τους μέσα στην διαμορφούμενη κοινωνική διαστρωμάτωση της πόλης.
Τούτα τα χρόνια το φιλότιμο και ο εγωισμός των απανταχού Ναυπακτίων είχε πληγεί σοβαρά, από τα απαξιωτικά δημοσιεύματα του Ανδρέα Καρκαβίτσα, ο οποίος το καλοκαίρι του 1890, με την ιδιότητα του εφέδρου στρατιωτικού ιατρού, υπηρετώντας στο Μεσολόγγι, περιόδευσε επί πενθήμερο στα Κράβαρα και δημοσίευσε στην εφημερίδα ΕΣΤΙΑ, σε δώδεκα συνέχειες τις «Οδοιπορικές σημειώσεις», όπου εκφραζόταν με σκληρό και περιφρονητικό τρόπο για τα Κράβαρα και τη Ναυπακτία γενικότερα. Οι χαρακτηρισμοί αυτοί συνέβαλλαν πολύ στο να αποκαλούνται οι Ναυπακτίτες ‘’Κραβαρίτες’’, πράγμα βέβαια που βρισκόταν σε έξαρση και έβρισκε έδαφος και στη γειτονική Πάτρα.
Η κατάσταση αυτή κέντρισε περισσότερο το φιλότιμο της Ναυπακτιακής παροικίας της Πάτρας και σύντομα πέρασε στην αντεπίθεση, που μαζί με το στοιχείο της άμιλλας οδήγησε στη συσπείρωση και στο δυνάμωμα για περαιτέρω δράση.
Άρχισαν λοιπόν οι σκέψεις για την ίδρυση Συνδέσμου Ναυπακτίων ‘’εν Πατραις’’. Τον δρόμο τον είχαν δείξει οι πολυπληθείς Καλαβρυτινοί, που από το 1873 ίδρυσαν το Σύλλογο ‘’Λαύρα’’ που μετεξελίχθηκε στον σημερινό Παγκαλαβρυτινό Σύλλογο, ενώ παράλληλα δημιουργήθηκε και ο δεύτερος Σύλλογος με τον τίτλο «Καλαβρυτινή Ενότητα». Ακολούθησαν οι Κρήτες που το 1884 ίδρυσαν το Σύλλογο «ΑΡΚΑΔΙ» και διαβουλεύσεις είχαν αρχίσει, δειλά- δειλά, οι Κεφαλλήνες, οι Ζακυνθινοί και οι Κερκυραίοι που θα ακολουθήσουν χρονικά.
Η εξήγηση ότι οι περισσότεροι Ναυπάκτιοι στην Πάτρα, της εποχής εκείνης, ήταν από την Αποδοτία, πρέπει να αποδοθεί στο γεγονός ότι αρκετοί είχαν τις βασικές γραμματικές γνώσεις, καρπός της ύπαρξης σχολείων στην περιοχή. Για παράδειγμα στη Βετολίστα (Τερψιθέα) λειτούργησε δημοτικό σχολείο από το 1845 και Σχολαρχείο από το 1878. Οι μπροστάρηδες τράβηξαν στη συνέχεια πολλά παιδιά μαζί τους, μέχρι να ανοίξει ο δρόμος προς την Αμερική, που «τρύγησε» όλη τη νεολαία των Κραβάρων.
Τα Κράβαρα, υπό την γενική έννοια του όρου, δέχθηκαν επιρροές και μεταλαμπαδεύσεις κοινωνικών προοδευτικών στοιχείων από τις εξορμήσεις επαιτών (μπολιάρηδες) μέχρι κι αυτή τη Ρωσία. Ακόμη οι αρχοντικές οικογένειες των Βυζαντινών – Φαναριωτών που κατέφυγαν στα Κράβαρα μετά τις αλώσεις της Κωνσταντινούπολης, τόσο το 1204 από τους λεγόμενους σταυροφόρους, όσο και το 1453 με την οριστική άλωση από τους Τούρκους, διατηρούσαν επαφές με άλλες αντίστοιχες οικογένειες που εγκαταστάθηκαν κυρίως στη Γορτυνία με σημείο αναφοράς την Πάτρα.
Ένας άλλος παράγοντας που συνετέλεσε στο άνοιγμα του δρόμου προς την Πάτρα, αποδίδεται στο γεγονός ότι πολλοί κάτοικοι της Αποδοτίας κατέβαιναν για ξεχειμαδιό στην παραλιακή ζώνη Αντιρρίου – Μαμάκω – Ρίζας – Γαβρολίμνης – Μπιζαϊντέ (Κονταρά). Εκεί που ήταν το Βυζαντινό Σοποτό, δηλαδή στα σημερινά Μαγκλαρέικα Ρίζας, στον ορμίσκο, υπήρχε μικρό λιμανάκι όπου έπιαναν μικρά ιστιοφόρα και βάρκες από και προς την απέναντι Πάτρα κι έτσι αναπτύχθηκαν διάφορες επαφές με την Πάτρα. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο πρώτος οικιστής στα Μαγκλαρέικα, ήταν κάποιος Μαγκλάρας από την Ελατού με απώτερη καταγωγή από την Θήβα. Από το 1887 που ο Χαρίλαος Τρικούπης εξασφάλισε την σιδηροδρομική γραμμή Αθηνών – Πατρών και λίγο αργότερα τη γραμμή Κρυονέρι – Αγρίνιο, η πρόσβαση από τη Ναύπακτο προς Πάτρα –Αθήνα και προς Μεσολόγγι – Αγρίνιο, βελτιώθηκε.
(συνεχίζεται)
*Απόσπασμα από το βιβλίο του Ηλία Δημητρόπουλου «Ο εν Πάτραις Ναυπακτιακός Σύνδεσμος» που δημοσιεύεται σε συνέχειες στην εφημερίδα “εμπρός”
