Εν Ναυπάκτω τη…: Παλιές συνοικίες και τοποθεσίες της Ναυπάκτου

Του Γεώργιου Α. Παραλίκα

Πολλές από τις συνοικίες της Ναυπάκτου αναφέρονται στις γραπτές πηγές με διαφορετικά ονόματα από τα σημερινά. Τα τοπωνύμια αρχίζουν από την απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους και φτάνουν μέχρι το 1940. Πολλά από αυτά ξεχάστηκαν γιατί μετά τον πόλεμο (1940) οι συνοικίες και οι τοποθεσίες σταμάτησαν να αναφέρονται με τις παλαιές ονομασίες.

Οι συνοικίες και τοποθεσίες, που αναφέρονται με τα παλαιά ονόματα, είναι οι παρακάτω:

Η συνοικία τοποθετείται πίσω από το οικοδομικό τετράγωνο, που στεγαζόταν επί σειρά ετών το καφενείο “Στολίδι” και δεξιά της οδού Ν. Φαρμάκη που οδηγεί στη συνοικία Εβραιόλακα.

Υπάρχουν πάρα πολλές συμβολαιογραφικές πράξεις (πωλήσεις, ενοικιάσεις, μεταβιβάσεις ακινήτων) στις οποίες αναφέρεται ότι τα ακίνητα βρίσκονται στη συνοικία Γκυρίζι. Έχουμε εντοπίσει συνολικά 15 συμβολαιογραφικές πράξεις, αιτήσεις και έγγραφα που αναφέρουν τη συνοικία, με το παραπάνω όνομα. Ενδεικτικά αναφέρουμε την πρώτη συμβολαιογραφική πράξη, στην οποία βρήκαμε αυτή την ονομασία, και την τελευταία αίτηση:

Η πρώτη συμβολαιογραφική πράξη27, που συντάχτηκε το 1851, είναι η πράξη πώλησης γηπέδου μεταξύ Αντωνίου Ζησίμου και Σπύρου Πατσατζόπουλου, στην οποία αναφέρεται ότι αυτό βρίσκεται στη συνοικία Γκυρίζι. Έκτοτε ακολούθησαν και άλλες. Η τελευταία που έχουμε εντοπίσει είναι η αίτηση με αριθμό 1727/6.10.1938 της Αικατερίνης, συζύγου Πέτρου Μιχαλόπουλου, προς το Μηχανικό Ναυπακτίας. Με το όνομα αυτό η περιοχή αναφέρεται για τα ενδιάμεσα 90 περίπου χρόνια. Μετά σταμάτησε να χρησιμοποιείται και σχεδόν ξεχάστηκε.

Η συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της Ναυπάκτου και ήταν γύρω από την οδό Ευθ. Βαρδακουλά, από την οδό Καρακουλάκη μέχρι την οδό Ν. Φαρμάκη.

Υπάρχουν αρκετές συμβολαιογραφικές πράξεις, που την αναφέρουν με αυτή την ονομασία. Ενδεικτικά αναφέρουμε δύο:

α) Τη συμβολαιογραφική πράξη, που αφορά στη μεταβίβαση ακινήτου και που υπογράφηκε μεταξύ Ανδρέα Βλαχογιάννη και Γεωργίου Ανδρίτσου και στην οποία αναφέρεται ότι αυτό βρίσκεται στη θέση Δενδρομαχαλάς Ναυπάκτου και

β) Τη συμβολαιογραφική πράξη – προικοσύμφωνο μεταξύ της Φωτεινής χήρας Θεοδώρου Λουκόπουλου και Γεωργίου Κ. Καλλίνικου, όπου μεταξύ των άλλων αναφέρεται οικία, που βρίσκεται στη συνοικία Δενδρομαχαλάς Ναυπάκτου.

Η τοποθεσία βρισκόταν στο χώρο, που περιλαμβάνεται μεταξύ της Βιβλιοθήκης και των προσφυγικών κατοικιών, από την οδό Ευθ. Βαρδακουλά μέχρι και τον Εβραιόλακα. Την ύπαρξη της τοποθεσίας αναφέρουν αρκετές συμβολαιογραφικές πράξεις. Συγκεκριμένα η πρώτη υπογράφηκε το έτος 1838 και η τελευταία έγινε το 1932. Μέσα σε αυτά τα 100 σχεδόν χρόνια η περιοχή αναφερόταν μόνο με αυτή την ονομασία στις διάφορες συμβολαιογραφικές πράξεις.

Η πρώτη συμβολαιογραφική πράξη, που αναφέρεται η τοποθεσία Τουρκομνήματα, ήταν το πληρεξούσιο για περιβόλι, που βρισκόταν εκεί και ανήκε στην Ζαχαρένια Δαμήλου. Η τελευταία συντάχτηκε για την αγορά κτήματος από τον Δημήτριο Παπαχαραλάμπους, μετέπειτα ευεργέτη της Ναυπάκτου, το οποίο επίσης αναφέρεται ότι βρίσκεται στη θέση Τουρκομνήματα.

Η ονομασία Φόσα ή Φόσσα είναι λατινική και σημαίνει τάφρος. Οι φόσες ήταν χάνδακες-τάφροι έξω από το τείχος του Φρουρίου και κολλητά σε αυτό. Ήταν γεμάτες νερό και προστάτευαν το φρούριο από τους εχθρούς. Η επικοινωνία του φρουρίου με τον έξω χώρο γινόταν με κινητές γέφυρες, όπου υπήρχαν πύλες εξόδου από το φρούριο. Τέτοιες φόσες υπήρχαν και στο φρούριο της Ναπάκτου, οι οποίες έπαψαν να λειτουργούν πριν από την απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους, ωστόσο διατηρήθηκαν ως ονομασίες που ονοματοδοτούν τις γύρω περιοχές. Είναι η ανατολική φόσα ή φόσα του Αγίου Δημητρίου και η δυτική φόσα, στο δυτικό προάστειο της πόλης. Και για τις δύο αυτές έχουμε γραπτές πληροφορίες.

Συγκεκριμένα:

• Στη συμβολαιογραφική πράξη – συμφωνητικό για την ανέγερση της οικίας του Γεωργίου Σπυρόπουλου αναφέρεται οικόπεδο, που βρίσκεται στην ανατολική φόσα του φρουρίου.

• Στην οικοδομική άδεια με αριθμό 21/1925 ανέγερσης οικίας του Χρήστου Αυγεράκη, αναφέρεται οικόπεδο, που βρίσκεται στη θέση φόσα του Αγίου Δημητρίου, δηλαδή στην ανατολική φόσα της πόλεως.

• Στο τοπογραφικό σχέδιο της ανατολικής πλευράς της πόλεως Ναυπάκτου, που έκανε ο γεωμέτρης Ν. Σέχος το 1876 με αρίθμηση οικοπέδων, αναφέρει ότι τα οικόπεδα 1 – 15 βρίσκονται εντός της τάφρου (φόσας).

• Στην άδεια οικοδομής με αριθμό 10/1926 για την ανέγερση οικίας Νικολάου Κ. Πατούχα αναφέρεται ότι το οικόπεδο βρίσκεται στην δυτική φόσα της πόλεως Ναυπάκτου.

• Στη συμβολαιογραφική πράξη σε πώληση οικοπέδου (με στοιχεία, ονόματα, έκταση, όρια) αναφέρεται θέση «δυτική φόσα». Στην πράξη υπάρχει μάλιστα και σχέδιο, το οποίο επισυνάπτεται σε αυτή, και αναφέρει τα παραπάνω στοιχεία και την ονομασία της θέσης. Η ονομασία χρησιμοποιείται και σήμερα από τους περιοίκους της ανατολικής φόσας στις διάφορες συζητήσεις.

Πρόκειται για τη γνωστή συνοικία Βροντολαγκάδα, που συνεχίζει και σήμερα να αναφέρεται με αυτό το όνομα. Βρίσκεται εντός του φρουρίου στο δυτικό μέρος του και κάτω από το πρώτο εσωτερικό διάζωμα. Η πρώτη ονομασία της συνοικίας ήταν «συνοικία Ηπειροσουλιωτών», επειδή μετά την απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους η συνοικία αυτή κατοικήθηκε από Σουλιώτες που εγκαταστάθηκαν στη Ναύπακτο.

Η ονομασία αυτή της συνοικίας αναφέρεται σε συμβολαιογραφική πράξη με την οποία ο Γεώργιος Πατσατζόπουλος πωλεί παλαιά οικία, στη συνοικία Ηπειροσουλιωτών. Με την πάροδο του χρόνου ονομάστηκε Βροντολαγκάδα, δεν γνωρίζουμε όμως για ποιο λόγο. Με αυτό το όνομα τη γνωρίζουμε μέχρι και σήμερα.

Όπως αναφέρουμε και στην ενότητα για τις εκκλησίες, υπήρχε παλαιά εκκλησία “Άγιος Νικόλαος” εκεί που βρίσκεται το άγαλμα του Δημ. Παπαχαραλάμπους. Αν και υπήρχε μόνο ως ερείπια η εκκλησία αυτή, εν τούτοις η γύρω περιοχή αναφερόταν ως συνοικία του Αγίου Νικολάου. Υπάρχουν αρκετές αιτήσεις, στις οποίες οι αιτούντες αποκαλούνται κάτοικοι της Ενορίας του Αγίου Νικολάου (Τα ονόματά τους τα αναφέρουμε στην περιγραφή της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου). Η ονομασία αναφέρεται σε διάφορα έγγραφα, αιτήσεις, οικοδομικές άδειες και συμβόλαια μέχρι το τέλος του 1940. Προς επαλήθευση των προαναφερομένων, επισυνάπτουμε και μια αίτηση κατοίκου αυτής της συνοικίας, όπου αναφέρεται ως κάτοικος της ενορίας – συνοικίας του Αγίου Νικολάου.

Δεν πρόκειται για τη Λεύκα Βομβοκούς, που είναι βορειοδυτικά της Ναυπάκτου, ούτε για τη Λεύκα Ελαιοστασίου, που είναι δυτικά της Ναυπάκτου, κοντά στη θέση Ξηρόβρυση. Αντίθετα πρόκειται για τοποθεσία στο κέντρο της πόλης. Τη θέση αυτή την οριοθετούμε, σύμφωνα με τις γραπτές μαρτυρίες, που έχουμε, στην αριστερή πλευρά και πέραν της οδού Ν. Φαρμάκη, όπως πηγαίνουμε για τον Εβραιόλακα, ανάμεσα στη συνοικία Δενδρομαχαλάς που προαναφέραμε και στον Εβραιόλακα. Δεν πρόκειται για συνοικία αλλά για τοποθεσία. Η πρώτη γραπτή πληροφορία για τη θέση αυτή, υπάρχει στην υπ’ αριθμόν 1630/1275 από 15/11/1839 Πράξη του Β. Οικονομικού Επιτρόπου Ναυπακτίας Π. Δαμήλου, που παραχωρεί έκταση δύο (2) στρεμμάτων «εθνικής γης που βρίσκεται στη θέση Λεύκα του ανατολικού προαστείου της πόλης πρώην ιδιοκτησίας του Οθωμανού Μουφτή Εφέντη, στον πρώην χωροφύλακα Αναστάσιο Νικολάου». Ο Αναστάσιος Νικολάου με συμβολαιογραφική πράξη παραχωρεί (την ανωτέρω έκταση) στον Βασίλειο Βαρδακουλά, έμπορο Ναυπάκτου. Οι εν λόγω πράξεις δεν είναι οι μοναδικές. Έκτοτε υπάρχουν και άλλες που την αναφέρουν. Η τελευταία αναφορά γίνεται στο υπ’ αριθμ. 790/22.6.1936 έγγραφο του Μηχανικού Ναυπακτίας προς τον αστίατρο Ναυπάκτου, σχετικά με έλος που υπάρχει στη θέση Λεύκα, όπισθεν της Εθνικής Τραπέζης ευρισκόμενο, με το οποίο έγγραφο ζητεί να γνωματεύσει αν το έλος είναι νοσογόνος εστία και να προβεί στις περαιτέρω ενέργειες.

Εκτός όμως από τα παραπάνω έγγραφα, από τα οποία διαπιστώνεται η ύπαρξη αυτής της τοποθεσίας, έχουμε και την προφορική μαρτυρία ηλικιωμένων συμπολιτών μας.

Η περιοχή του Γριμπόβου, που είναι σε όλους μας γνωστή, αρχικά λεγόταν Κάτω Κεφαλόβρυσο εν αντιθέσει με το Άνω Κεφαλόβρυσο, εκεί που έβγαινε μέχρι πριν από λίγα χρόνια  το νερό, που τροφοδοτούσε το νερόμυλο του Μπούσγου. Στο Κάτω Κεφαλόβρυσο, λοιπόν, υπήρχε ένα μικρό καφενείο, που σύχναζαν ως επί το πλείστον οι νέοι της εποχής. Στις 10 Οκτωβρίου 1912 μάθανε (οι νέοι) από εφημερίδα της εποχής πως σε μια ηρωική επίθεση ο Ελληνικός Στρατός πήρε από τους Τούρκους και κράτησε τα υψώματα του χωριού Γριμπόβου της Άρτας.

Από τη στιγμή αυτή συμφώνησαν όλοι οι παρευρισκόμενοι να βαφτίσουν το μικρό καφενεδάκι, που δεν είχε όνομα, “Γρίμποβο“. Έτσι δόθηκε το όνομα κατ’ αρχάς στο μικρό καφενεδάκι και έπειτα επεκτάθηκε το όνομα σε όλη την ανατολική παραλία και κατά συνέπεια σε όλη την ευρύτερη περιοχή. Τα παραπάνω που αναφέρουμε για το όνομα Γρίμποβο αντλούνται από το βιβλίο του Γ. Ξαρλή «Ναύπακτος και Ναυπακτία, Περασμένη Ζωή». Άλλη γραπτή πληροφορία, ότι δηλαδή προηγήθηκε η ονομασία Γρίμποβο για το εξοχικό καφενείο από αυτήν της περιοχής έχουμε από την εφημερίδα «ΚΗΡΥΞ» Νο 3/1920. Σε ρεπορτάζ της εφημερίδας «ΚΙΝΗΣΙΣ ΕΝ ΝΑΥΠΑΚΤΩ» διαβάζουμε: “… Ήνοιξε δε με την καλοσύνη του καιρού και το εξοχικόν καφενείον Γρίμποβο διευθυνόμενο από τους ρέκτας38 και σεβδαλήδες39 κ.κ. Μανόλη Ταχίνη και Ε. Ευαγγελίου…” Όμως και από έρευνά μας σε αρκετές συμβολαιογραφικές πράξεις πριν από το 1912, δεν αναφέρεται πουθενά η θέση Γρίμποβο. Όλες αναφέρουν την περιοχή ως Κάτω Κεφαλόβρυσο. Θα παρακαλέσουμε από την θέση αυτή, όποιον γνωρίζει κάτι σχετικό με το θέμα, αν θέλει, να μας το γνωστοποιήσει, γεγονός που θα μας χαροποιήσει ιδιαιτέρως. Οι ονομασίες Άνω και Κάτω Κεφαλόβρυσο υπήρχαν μέχρι και την 10ετία του 1920.

Την ονομασία Κάτω Κεφαλόβρυσο και όχι Γρίμποβο την αναφέρει και ο Ιωάννης Κοτίνης στο βιβλίο του με τίτλο «Ιστορία της Ναυπάκτου και της Επαρχίας».

Τέλος την ονομασία Άνω Κεφαλόβρυσο τη συναντάμε και στην οικοδομική άδεια 46/1926 του Μηχανικού Ναυπακτίας, που εκδόθηκε στο όνομα του Γεωργίου Ιωαν. Σακέτου.