Εν Ναυπάκτω τη…: Έργα στο λιμάνι της Ναυπάκτου τον 19ο αιώνα

Μαρτυρίες καί ντοκουμέντα γιά τό χθές

Του Γεώργιου Α. Παραλίκα

ΕΡΓΑ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΤΗΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ

Η μορφή, που είχε το λιμάνι κατά τον 19ο αιώνα και προγενέστερα, δεν ήταν ίδια με τη σημερινή. Αδιάψευστη μαρτυρία ο περίφημος πίνακας – γκραβούρα, που φιλοτέχνησε Γάλλος ζωγράφος το 1860, όταν επισκέφθηκε τη Ναύπακτο. Όπως διαπιστώνουμε από τον εν λόγω πίνακα, τα τείχη του φρουρίου κατέληγαν στο Λιμάνι περικλείοντας το μικρό του άνοιγμα όπως είναι και σήμερα. Εσωτερικά των τειχών του φρουρίου το λιμάνι δεν είχε προκυμαία υπερυψωμένη αλλά παραλία πλακόστρωτη με κλίση προς τη θάλασσα. Υπήρχαν ακόμη 2 – 3 πρόχειρες εξέδρες, όπου έδεναν τα μικρά σκάφη, που κατέπλεαν στη Ναύπακτο. Το βάθος ήταν μικρό λόγω των προσχώσεων, εξαιτίας των ανέμων και των ρευμάτων γι’ αυτό και συχνά γίνονταν προσπάθειες εκβάθυνσης, για να μπορούν να καταπλέουν ευκολότερα τα σκάφη και να προσεγγίζουν στις πρόχειρες εξέδρες.

Η πρώτη γραπτή πληροφορία για εργασίες, που έγιναν στο λιμάνι, είναι από το έτος 1881. Αν και γίνονταν με κρατική επιχορήγηση, την εποπτεία των εργασιών και την οικονομική διαχείριση την είχε η επιτροπή λιμένος Ναυπάκτου, η οποία συστάθηκε το 1867. Η σύστασή της δημοσιεύτηκε στο σχετικό Φ.Ε.Κ.248 και ορίστηκε ως πρόεδρός της ο εκάστοτε ειρηνοδίκης Ναυπάκτου και ως μέλη διάφοροι Ναυπάκτιοι.

Όταν το 1881 έγιναν οι απαραίτητες ενέργειες, ήτοι διακήρυξη, μειοδοτική δημοπρασία και λοιπά για την ανάθεση της εργολαβίας εργασιών στο λιμάνι, μειοδότης αναδείχθηκε ο Σπυρίδων Παπανικολάου, εργολάβος δημοσίων έργων από την Πάτρα. Συντάχθηκε, λοιπόν, συμβολαιογραφική πράξη249 μεταξύ του προαναφερόμενου εργολάβου και της Λιμενικής Επιτροπής, της οποίας πρόεδρος ήταν ο Γραμματέας του Επαρχείου Ναυπακτίδος Θωμάς Παπαθεοδωρόπουλος, λόγω κωλύματος του Ειρηνοδίκη και μέλη ο Κων/νος Καλατζόπουλος και ο Ανδρέας Βλαχογιάννης.

Το εργολαβικό προέβλεπε την εκτέλεση των παρακάτω εργασιών: Επισκευή, όπου χρειαζόταν, του τείχους του φρουρίου και εκβάθυνση του λιμένος σε όλο τον πυθμένα κατά μισό μέτρο, σύμφωνα πάντα με τη συγγραφή υποχρεώσεων. Το έργο θα γινόταν υπό την επίβλεψη του εργοδηγού Ναυπακτίδος Δημ. Μαυριδόπουλου, ο οποίος έκανε τον προϋπολογισμό του έργου και τη συγγραφή των υποχρεώσεων.

Το έργο προϋπολογίστηκε στις 3.600 δραχμές δεν ξέρουμε όμως αν υπήρξε έκπτωση λόγω δημοπρασίας. Οι εργασίες θα άρχιζαν στις 28/7/1881 και θα περατώνονταν στο τέλος Αυγούστου του ιδίου έτους. Σε περίπτωση επαπειλούμενης εισροής υδάτων, ώστε να μην μπορούν να εκτελεσθούν διάφορες εργασίες, ο χρόνος παράδοσης ήτο δυνατόν να παραταθεί για είκοσι έξι ημέρες.

Είκοσι δύο (22) χρόνια περίπου αργότερα με τις εργασίες μεγάλης έκτασης, που έγιναν το έτος 1903, πήρε το λιμάνι250 την μορφή που έχει σήμερα.

Μετά τις προκαταρκτικές εργασίες προκηρύχθηκε μειοδοτική δημοπρασία, η οποία εγκρίθηκε από τον Νομάρχη, και το έργο ανατέθηκε στο μειοδότη εργολάβο, αφού πρώτα για την εργολαβία συντάχτηκε συμβολαιογραφική πράξη μεταξύ του μειοδότη, εργολάβου Δημοσίων Έργων, Γεώργιου Γιαννακόπουλου από την Πάτρα και της Λιμενικής Επιτροπής, που αποτελείτο από τον Ειρηνοδίκη Ναυπάκτου Κων/νο Μπλέτσα και μέλη τους Γεώργιο Καββαδία και Ιωάννη Βλαχογιάννη. Στις προβλεπόμενες εργασίες περιλαμβάνονταν η εκβάθυνση του πυθμένα, η  κατασκευή κρηπιδώματος κτλ. Το έργο προϋπολογίστηκε στο ποσό των 27.582,39 δραχμών, σύμφωνα με την μελέτη του Μηχανικού Ναυπακτίας Παναγιώτη Κλινάκη, αλλά στοίχισε λιγότερο, αφού στην μειοδοτική δημοπρασία ο εργολάβος προσέφερε έκπτωση 1%.

Στο εργολαβικό δεν αναφέρονται πολλά στοιχεία για το έργο. Στην συγγραφή υποχρεώσεων του έργου όμως, η οποία επισυνάπτεται στο εργολαβικό και είναι γραμμένη σε 8 σελίδες συνολικά, υπάρχουν όλα τα στοιχεία του, ως επίσης και λεπτομέρειες για την ποιότητα και την προέλευση των υλικών, τις διαστάσεις των ογκόλιθων κ.λπ. Ενδεικτικά αναφέρονται παρακάτω στοιχεία από την συγγραφή των υποχρεώσεων για να γίνει κατανοητό το μέγεθος και η αξία αυτών των λεπτομερειών.

Εργασίες:

1. Η εκσκαφή του λιμένος θα γίνει για όλο το χώρο του λιμένος σε βάθος 2,5 μέτρων. Η μεταφορά των εξαχθησομένων υλών θα γίνεται με φορτηγίδα σε απόσταση 500 μέτρων από το λιμάνι.
2. Η κατασκευή κρηπιδώματος, αλλά και όλων των απαραίτητων έργων περιφερειακά του λιμένος, σύμφωνα με την υπάρχουσα μελέτη.

Ακολουθούν πληροφορίες για την προέλευση και ποιότητα των υλικών:

1. Η άμμος που θα χρησιμοποιηθεί θα προέρχεται εκ του χειμάρρου Σκα, θα είναι αμιγής χονδρόκοκκος και απηλλαγμένη ψευδών ουσιών.
2. Η κοινή άσβεστος θα προέρχεται εκ των πλησίων της Ναυπάκτου ασβεστοκαμίνων και θα είναι της καλυτέρας ποιότητος.
3. Η θηραϊκή γη θα προέρχεται κατευθείαν εκ της νήσου Θήρας, θα είναι αρίστης ποιότητος και θα αποτελείται από 67% πυριτικό οξύ, 13% άργιλο και 20% αλκαλικές βάσεις.
4. Τα σκύρα προς κατασκευή σκυροκονιαμάτων θα προέρχονται εκ των αναγνωρισμένων λατομείων της πόλεως Ναυπάκτου, θα είναι δε διαστάσεων 0,03 – 0,05 του μέτρου. Προ της χρήσεως θα πλένονται με άφθονο γλυκό νερό εντός ξυλίνου δοχείου μέχρι να αφαιρεθούν όλες οι γεώδεις ουσίες.
5. Οι αργόλιθοι θα προέρχονται εκ των λατομείων Εβραιόλακα της πόλεως Ναυπάκτου, θα λαμβάνονται από τα σκληρότερα στρώματα και οι διάστάσεις αυτών θα είναι πάχους τουλάχιστον 0,10 μ. και μήκους 0,30 – 0,45 μ.
6. Οι ξεστοί λίθοι θα προέρχονται από τα λατομεία Εβραιόλακας ή Λαπατιάς251, θα είναι από τα σκληρότερα στρώματα αυτών και θα είναι εντελώς όμοιοι χωρίς φλέβες.
7. Κράσπεδα πεζοδρομίων και βαθμίδες κλιμάκων θα έχουν διαστάσεις τουλάχιστον μήκος 0,80 μ. πλάτος 0,20 μ. και ύψος 0,65 μ. Θα προέρχονται από το λατομείο της Γαβρολίμνης, ενώ οι πλάκες των ρείθρων (γλαφάρια) θα είναι διαστάσεων τουλάχιστον μήκους 0,30 μ. πλάτους 0,50 μ. και πάχους 0,18 – 0,20 μ.
8. Πλάκες επικαλύψεως οχετών: Οι πλάκες αυτές θα προέρχονται από το λατομείο, που βρίσκεται στο 42ο χιλιόμετρο της Εθνικής Οδού Ναυπάκτου – Αγρινίου (μάλλον στο χωριό Πετροχώρι Τριχωνίδος), θα είναι διαστάσεων τουλάχιστον μήκους 1,20, πλάτους 0,30 και πάχους 0,10 μ. καλώς ορθογωνισμένες.
9. Πλάκες πλακοστρώσεως πεζοδρομίων: Αυτές θα προέρχονται από τα λατομεία του Αστακού. Θα είναι λαξευμένες κατά πρόσωπο και ορθογωνισμένες κατά τις πλευρές των στρώσεων και αρμών. Θα είναι πάχους τουλάχιστον 0,07 – 0,08 μ.
10. Ξυλεία εγκυβωτισμού: Διά τους εγκυβωτισμούς η απαιτούμενη ξυλεία θα είναι πάσσαλοι δρύινοι μήκους 3,0 μ. και τετράγωνοι 0,10 μ. x 0,10 μ. και σανίδες εγχώριοι πάχους 0,03 μ.
11. Δέστρες: Αυτές θα κατασκευάζονται από σίδερο και οι λεπτομέρειες της κατασκευής αυτών θα δοθούν από την υπηρεσία κατά την εκτέλεση του έργου.

Στη συνέχεια του κειμένου της συγγραφής υποχρεώσεων αναφέρονται οι τρόποι εκτέλεσης των εργασιών, όπως η κατασκευή σκυροκονιάματος, εγκυβωτισμός, βύθιση σκυροκονιάματος, εκτέλεση κοινών λιθοδομών, ξεστή λιθοδομή κρηπιδώματος, βαθμίδες κλιμάκων, κράσπεδα πεζοδρομίων και ρείθρων, πλακοστρώσεις, κοινή λιθοδομή διά θηροκονιάματος, κλιμακτήρ (κουπαστή) ανατολικής κλίμακος, σιδηραί δέστρες και επιχώματα.

Αυτά σε γενικές γραμμές αναφέρονται, επαναλαμβάνουμε, στην 8σέλιδη συγγραφή υποχρεώσεων για τις εργασίες, που έγιναν στο λιμάνι το 1903.

Ο προϋπολογισμός του έργου και η συγγραφή υποχρεώσεων έχει ημερομηνία 27/7/1901 και μέχρι την ολοκλήρωση όλων των γραφειοκρατικών διαδικασιών, ήτοι διαταγή Υπουργείου Εσωτερικών, προκήρυξη μειοδοτικής δημοπρασίας, εκτέλεση δημοπρασίας, έγκριση πρακτικών από την Νομαρχία Αιτωλοακαρνανίας  και σύνταξη του εργολαβικού, πέρασαν πάνω από 2 χρόνια, αφού το εργολαβικό φέρει ημερομηνία 11/9/1903.

Σημαντικές εργασίες στο λιμάνι έχουμε και για το χρονικό διάστημα από το 1922 μέχρι το 1925. Μέσα σ’ αυτά τα τρία (3) χρόνια έγιναν αρκετές εργασίες και το λιμάνι πήρε τη σημερινή του μορφή. Για τις εργασίες αυτές δεν συντάχθηκε εργολαβικό από τον συμβολαιογράφο, όπως στις προηγούμενες εργασίες, αλλά συνεργάστηκε απευθείας ο Μηχανικός Ναυπακτίας με την επιθεώρηση δημοσίων έργων της Πάτρας, όπου έγιναν όλες οι απαιτούμενες εργασίες, δηλαδή σύνταξη μελέτης, προϋπολογισμός του έργου, προκήρυξη της δημοπρασίας, μειοδοτικός διαγωνισμός, ανάδειξη εργολάβου για την ανάθεση του έργου και εγκατάσταση αυτού (του εργολάβου).

Το 1922 έγινε το πρώτο μέρος των εργασιών, που περιελάμβανε την ανασκαφή του πυθμένα με βυθοκόρο. Από τις αναλυτικές καταγραφές των διατομών του πυθμένος διαπιστώνεται ότι η επιφάνεια της λεκάνης του μαζί με το στόμιο ήταν περίπου 10.000 τ.μ. Η μελέτη προέβλεπε εκβάθυνση 3 μέτρων καθ’ όλην την επιφάνεια, και το συνολικό κόστος προϋπολογίστηκε στις 63.000 δραχμές. Η όλη εργασία θα γινόταν με μια βορβοροφάγο (βυθοκόρο), δύο φορτηγίδες και ένα ρυμουλκό. Οι εξαχθησόμενες ύλες θα μεταφέρονταν με φορτηγίδες δύο (2) χιλιόμετρα μακρυά από το στόμιο του λιμένος. Η εργασία αυτή θα έπρεπε να περατωθεί σε 3 μήνες.

Το 1925 έγινε το δεύτερο μέρος των εργασιών, δηλαδή:

• Η εκβάθυνση της λεκάνης του λιμένος κατά ένα (1) μέτρο συμπεριλαμβανομένου και του στομίου.
• Η κατασκευή προκυμαίας στην δεξιά και νότια πλευρά του λιμανιού και
• Η κατασκευή μώλου προφυλακτηρίου (εκτός λιμένος) για προφύλαξή του από τις προσχώσεις.

Ο προφυλακτήριος μώλος θα αρχίζει από του θολωτού ανοίγματος των τοιχών της παραλίας και θα αποτελεί προέκταση του δρόμου της δυτικής πλευράς του λιμανιού, που χωρίζει το λιμάνι από τις οικίες (τότε) Ιωαν. Τριανταφύλλου, Γ. Κοτίνη, Γ. Τραγούδα.

Το έργο, που προϋπολογίστηκε στις 374.473,15 δραχμές, περιελάμβανε τις εξής επιμέρους εργασίες:

1. Ισοπέδωση του πυθμένος της θαλάσσης διά δύτου, ο οποίος, αν χρειαζόταν, θα χρησιμοποιούσε εκρηκτικές ύλες β) Κατασκευή λιθοστρώτου έκτασης 400 τ.μ., όπου θα επικάθοντο οι τεχνιτοί ογκόλιθοι του μώλου.
2. Κατασκευή ογκολίθων διά σκυροκονιάματος και θηροκονίας ισχυράς, διαστάσεων 3,00 x 1,50 x 1,00 μ.
3. Μεταφορά, καθέλκυση και τοποθέτηση διά βαρούλκων (μπίγας) των ογκολίθων.
4. Κοινή λιθοδομή δι’ αργών λίθων και θηροκονιάματος.
5. Σκυροκονίαμα στην κεφαλή του μώλου για την σύνδεση και στερέωση ακραίων ογκολίθων.
6. Προμήθεια, κατεργασία, τοποθέτηση, εντοίχιση δεστρών σιδηρών για την πρόσδεση των πλοίων.
7. Κατεδάφιση παλαιών τειχών παρά το ενετικό φρούριο, προς διαπλάτυνση της υπαρχούσης προκυμαίας στην νότια και δεξιά πλευρά του λιμανιού.
8. Διαπλάτυνση του στομίου και καθαρισμός του εσωτερικού λιμένος από των λιθορρύπων μέχρι πλάτους 3,0 μ. και βάθους 4,0 μ.
9. Εκσκαφή πυθμένος λιμένος.

Τη μελέτη, τον προϋπολογισμό, τη συγγραφή υποχρεώσεων κ.λπ. για λογαριασμό του λιμενικού ταμείου έκανε ο τότε μηχανικός Ναυπακτίας Δημήτριος Κυπριώτης, ο οποίος είχε τη διεύθυνση του γραφείου.

Δυστυχώς από τις παραπάνω εργασίες, που αναφέρονταν στις μελέτες και τον προϋπολογισμό, έγινε μόνο η εκβάθυνση του πυθμένος και η κατασκευή προκυμαίας στη νότια πλευρά του λιμένος, όπως προκύπτει από τη συμβολαιογραφική πράξη – εργολαβικό252 το Μάρτιο του 1925 μεταξύ του Χαρ. Ξυθάλη, Ειρηνοδίκη Ναυπάκτου, ως προέδρου της Λιμενικής Επιτροπής, και του Αριστοτέλη Σακελλαρόπουλου, μηχανικού εργολάβου δημοσίων έργων, για την κατασκευή των δύο παραπάνω έργων. Φυσικά, όπως προβλέπεται είχε προηγηθεί η χορήγηση πιστώσεως, η προκήρυξη και εκτέλεση διαγωνισμού και η ανάθεση του έργου στον προαναφερόμενο εργολάβο.

Ο προϋπολογισμός για τα δύο αυτά έργα ανήλθε στις 149.200 δραχμές χωρίς να αναφέρεται η έκπτωση. Μέσα στο εργολαβικό περιγράφονται και όλοι οι άλλοι όροι της μελέτης, ως επίσης και οι υποχρεώσεις του εργολάβου έναντι της Λιμενικής Επιτροπής.

Το άλλο έργο, η κατασκευή μώλου προφύλαξης του λιμένος από τις προσχώσεις, το γνωστό μπαστούνι, δυστυχώς δεν υλοποιήθηκε εκείνη την χρονική περίοδο. Δεν γνωρίζουμε για ποιους λόγους, ίσως για οικονομικούς, εξαιτίας του μεγάλου κόστους. Το έργο σχεδόν αποπερατώθηκε στα μέσα της δεκαετίας του ’50, όμως έγιναν και κάποιες μικρότερης σημασίας και κόστους εργασίες αργότερα.

Αυτά είναι τα κυριότερα έργα στο λιμάνι πριν τη δεκαετία του ’50 σύμφωνα με τις γραπτές μαρτυρίες, γεγονός που δεν αποκλείει την ύπαρξη και άλλων έργων, η ανάθεση των οποίων έγινε όμως με διαφορετικό τρόπο.

*απόσπασμα από το βιβλίο «Εν Ναυπάκτῳ τῇ… Μαρτυρίες καί ντοκουμέντα γιά τό χθές», του Γεώργιου Παραλίκα που δημοσιεύεται σε συνέχειες στην εφημερίδα «εμπρός»