Γράφει η Σπυριδούλα Πιά
Η ελιά είναι από τα αρχαιότερα δέντρα, είναι χιλιόβιο δέντρο. Στα πεδινά είναι η κυριότερη καλλιέργεια της ελιάς, όπως και στα παράλια της Στερεάς Ελλάδας.
Το φύτεμα της ελιάς γινόταν το φθινόπωρο ή το Φεβρουάριο. Όταν γίνεται το φύτεμα στην Αιτωλία προσέχουν το φεγγάρι να μην είναι γεμάτο. Το φυτεύουν κόβοντας ένα κομμάτι ρίζα και την βάζουν σ’ έναν τενεκέ με κοπρόχωμα. Τον επόμενο χρόνο κόβουν τον πάτο του τενεκέ και φυτεύουν το μουρέλλο μαζί με τον τενεκέ, για να μην πειραχθούν οι ρίζες.
Για ν’ αποδώσουν οι ελιές τις κλαδεύουν το φθινόπωρο, τις σκάβουν ολόγυρα και τους βάζουν λίπασμα κοπριά, τον Φεβρουάριο, Μάρτιο και Απρίλιο. Η κυριότερη ασθένεια της ελιάς είναι ο δάκος. Υπάρχουν πολλές ποικιλίες ελιάς. Αγριελιές, ψιλοελιές, χονδροελιές, δαφνοελιές, δρούπες. Από τόπο σε τόπο διαφέρουν οι ονομασίες. Π.χ. θρούμπες, ασκούδες, ασπρολιές, γλυκολιές, Αγρινίου, Άμφισσας, Κρητικές κ.ά. Το μάζεμα της ελιάς γίνεται το φθινόπωρο. Παλιά πήγαιναν παρέες και βοηθούσαν το νοικοκύρη και να τον βοηθήσουν εθελοντικά. Αργότερα έπαιρναν εργάτες και τους πλήρωναν σε είδος, δηλαδή ένα μέρος λάδι και ένα μέρος ελιές. Τα τελευταία χρόνια γίνεται πληρωμή με μεροκάματο. Το μάζεμα της ελιάς γίνεται σαν πανηγύρι, όπως και το όργωμα και το λίχνισμα του σιταριού.
Μαζεύονταν και οι συγγενικές, οι φιλικές οικογένειες για να βοηθήσουν εναλλακτικά, πότε στον έναν και πότε στον άλλον. Έτρωγαν κάτω που έστρωναν πετσέτες υφαντές, διάφορα φαγητά, ελιές, τυρί κ.λπ. και καλό κρασί. Τραγουδούσαν, αστειεύονταν κι αν ήταν καλή η σοδειά, τότε γινόταν σωστό γλέντι. Πριν αρχίσει το μάζεμα καθάριζαν το χώρο από τα χόρτα, πέτρες, αγκάθια κ.λπ., τις μάζευαν ραβδίζοντας το δέντρο και όταν ήταν πολύ ψηλά και δεν έφταναν, ανέβαιναν στο δέντρο και ράβδιζαν τα κλαδιά. Κάτω είχαν στρωμένα μεγάλα υφάσματα γύρω από το δέντρο. Τις βάζανε σε μεγάλα τσουβάλια και τις μετέφεραν με τα ζώα στα ελαιοτριβεία. Υπάρχουν ελαιοτριβεία ξύλινα και ακόμη και σήμερα σιδερένια. Παλιά την πέτρα την γύριζαν ζώα, συνήθως άλογα. Υπήρχαν και κάποια που τα δούλευαν με τα χέρια. Αργότερα είχαν αντικατασταθεί με μηχανικά και υδραυλικά πιεστήρια, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Σήμερα υπάρχουν πιο σύγχρονα ελαιοτριβεία.
Τα μέρη του ελαιοτριβείου είναι: το αδράχτι, η άτρακτος που πιέζει τις ελιές και βγάζουν λάδι, το αλώνι (δοχείο πέτρινο, μεταλλικό με το οποίο πολτοποιείται η ελιά. Το αποδόχι, λεκάνη που πέφτει το λάδι. Δίστυλο ξύλινο πιεστήριο στους στύλους του οποίου στηρίζεται όλο το πιεστήριο. Ο αργάτης ξύλο στο οποίο περιτυλίγεται ένα χονδρό σκοινί, που περιστρεφόμενο κινεί το αδράχτι, το οποίο πιέζει τις αλεσμένες ελιές και εκθλίβονται. Ο ζυγός (δοκάρι οριζόντιο σφηνωμένο στο κέντρο του λιθαριού που αλέθει τις ελιές και στην άκρη του προσδενόταν το ζώο που γύριζε το λιθάρι), το καμίνι το μέρος όπου ζεσταίνεται μέσα σε καζάνι το νερό που χρησιμοποιείται για το πλύσιμο (θέρμισμα) των αλεσμένων ελιών, το κατωλούρι, το μέρος που πέφτει το λάδι και το μαύρο νερό. Ο κύλινδρος που συνήθως συνθλίβει τις ελιές και είναι πέτρινος, η μανουβέλα ξύλινος μοχλός με τη βοήθεια του οποίου στρέφονται οι κοχλίες του ελαιοπιεστηρίου. Η πλακωτή πλάκα από ξύλο ή γρανίτη πάνω στην οποία τοποθετούνται τα ζεμπίλια με τις ελιές.
Από το ελαιοτριβείο όπου έγινε η πολτοποίηση και το λάδι, το παίρνουν με τα ζώα στα σπίτια και το βάζουν σε μεγάλα πήλινα πιθάρια, ή μεγάλα γυάλινα δοχεία, σε κιούπια και σε λαδοτενεκέδες.
Το λάδι στην Ελλάδα είναι ένα από τα τρία πολυτιμότερα αγαθά: το λάδι, το σιτάρι και το κρασί. Η ελιά από αρχαιοτάτων ετών ήταν το ιερό δέντρο των Ελλήνων. Ήταν το δέντρο της θεάς Αθηνάς. Οι αρχαίοι στους αθλητές των Ολυμπιακών Αγώνων, αλλά και γενικότερα στους νικητές, ως έπαθλο, έβαζαν στο κεφάλι τους ένα στεφάνι ελιάς (κότινος).
Στο εικονοστάσι υπάρχει ένα αναμμένο καντηλάκι και εκεί καταφεύγει ο πονεμένος. Στο μνημείο των νεκρών ανάβει πάντα ένα καντήλι με λάδι.
Ένα κλαδί ελιάς κρατούν τα περιστέρια σύμβολο ειρήνης.
Σε πολλές εκκλησίες αντί για δάφνη, ραίνει ο παπάς με κλαδί ελιάς.
Στην Εύβοια, από το κλαρί που πρωτοκάνει καρπό θα πρωτοφάει η έγκυος γυναίκα. Κι όπως αυτή είναι φορτωμένη, να φορτώνεται και το κλαρί.
Με λάδι αλείφουν το παιδί κατά τη βάφτιση.
Λαογραφικό Μουσείο «Ιωάννης Φαρμάκης»
Αποδοτίας – Ορεινής Ναυπακτίας
