Γράφει η Σπυριδούλα Πιά
Ηγούμενος Δαμιανός. Κατά κόσμον Δημ. Τσαννόπουλος από τα Κρυονέρια Κραβάρων. Έκτισε Εκκλησία, έπειτα από ένα όνειρο που είδε με την εικόνα του Αγίου Δημητρίου και στο Μοναστήρι αυτό αφιερώθηκε. Μυήθηκε πρώτος στα 1818 στην Κωνσταντινούπολη από τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄. Μύησε κατόπιν πάρα πολλούς στα Κράβαρα, τη Δωρίδα, την Τριχωνίδα, στο Μεσολόγγι και αλλού. Το 1821 συγκρότησε ένοπλο Τμήμα Κραβαριτών και πήρε μέρος σε πολλές μάχες. Τελικά αποτεφρώθηκε μαζί με τον Επίσκοπο Ρωγών και άλλους Ιερείς στο Μεσολόγγι το 1826.
Σιζμάνης Κωστ., Κραβαρίτης οπλαρχηγός. Ύψωσε τη σημαία της Επανάστασης στα Κράβαρα το 1770. Με πολλούς άλλους Κραβαρίτες κινήθηκε εναντίον της Ναυπάκτου. Στο δρόμο προς την Ναύπακτο, όσους Τούρκους συναντούσε τους σκότωνε. Δυστυχώς, αναγκάσθηκε να γυρίσει πίσω γιατί ο οπλαρχηγός Δωρίδας, ο Δωρής, μπήκε στα Κράβαρα και κατέλαβε την Άνω Χώρα με τον ισχυρισμό ότι έως εκεί έφθανε η δικαιοδοσία του. Οι δύο οπλαρχηγοί συγκρούστηκαν και τελικά εξοντώθηκαν στο χωριό Κυδωνιά των Κραβάρων.
Κοντογιανναίοι: Το 1794 ο Αλής έστειλε το Γιουσούφ Αράπη, με πολύ στρατό και την εντολή να εξοντώσει τους αρματωλούς που δεν θα προσκυνήσουν. Κάποιοι προσκύνησαν: οι Κοντογιανναίοι δεν δέχθηκαν να προσκυνήσουν. Γι’ αυτό ο Γιουσούφ Πασάς, επιτέθηκε εναντίον τους στο διάσελο της Γραμμένης Οξυάς. Η μάχη κράτησε πολλές ώρες με πολλές απώλειες για τους Τούρκους. Όταν άρχισαν να λιγοστεύουν τα πυρομαχικά των Κοντογιανναίων τη νύχτα, συμπτύχθηκαν στο Μοναστήρι της Στάγιας κοντά στις πηγές του Εύηνου. Την άλλη μέρα ο Γιουσούφ Αράπης, έκανε δεύτερη επίθεση και μια άλλη μάχη στο Μοναστήρι της Στάγιας. Και σ’ αυτή τη μάχη, οι Τούρκοι είχαν και πάλι πολλές απώλειες.
Αδραχτάς Ιωάννης: Από τον Παλαιόπυργο. Μέλος της Φιλικής Εταιρείας πολέμησε υπό του Αναγνώστου Κονδάκη. Συγκρότησε ίδιον σώμα, διακρίθηκε κατά την επιδρομή του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο, όπου και τραυματίσθηκε βαρειά. Πολέμησε κάτω από τις διαταγές του Δαμιανού και Ευθυμίου Ξύδη.
Αμορανίτης Τριαντάφυλλος: Από το Καταφύγιο. Συμμετείχε ως εμπειρικός χειρουργός στον Εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες, στα μαχόμενα τμήματα της Ρούμελης.
Αρμάγος Γεώργιος: Από την Άνω Χώρα. Έλαβε μέρος από τις αρχές του Εθνικο-απελευθερωτικού αγώνα, υπό τις διαταγές του στρατηγού Κραβάρων Σιαφάκα, ως το 1824. Πολέμησε στο Καστράκι, στη θέση Καλλιακούδα, κατά του Σκόνδρα. Έλαβε μέρος στην Έξοδο του Μεσολογγίου, τελών υπό τις διαταγές του Παναγ. Σωτηρόπουλου του Σώματος του Κίτσου Τζαβέλλα, όπου και διακρίθηκε, αλλά και στην πολιορκία της Ακροπόλεως Ναυπάκτου κατά το έτος 1829, όπου έγινε και η παράδοση απελευθέρωσης της Ναυπάκτου από τους Κραβαρίτες οπλαρχηγούς.
Γεώργιος Αλαφογάννης, αδελφός του Ιωάννη. Πολέμησε επίσης υπό τον Σκαλτσοδήμο, ως και υπό τον Κίτσο Τζαβέλλα. Έλαβε μέρος στη μάχη των Τροιζωνίων. Μετά την απελευθέρωση, έγινε Ιερέας Βιτρινίτσας εξ’ ου και Παπαγιώργης.
Βατσαΐτης: Αναφέρεται το όνομά του σε υπογραφές Κραβαριτών προς τον οπλαρχηγό Σιαφάκα. Συμμετείχε στον Εθνικό αγώνα. Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες, προαχθείς στο βαθμό του Ταγματάρχη.
Καναβός Αναγνώστης: Από την Άνω Χώρα. Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες της Στερεάς Ελλάδας, στη μάχη της Αράχωβας, έλαβε μέρος και στην Πολιορκία του Μεσολογγίου. Επίσης, έλαβε μέρος στην εκστρατεία της Αττικής, υπό τον Γεώργιο Καραϊσκάκη ως επικεφαλής ογδόντα ανδρών, αλλά και στην περιοχή των Κραβάρων. Τέλος, έλαβε μέρος στην Πολιορκία της Ναυπάκτου, υπό τον Στρατηγό Δήμο Τσέλιο.
Καναβός Λογοθέτης: Συγγενής του πρώτου. Το 1821 στρατολόγησε 200.000 άνδρες με τους οποίους πολιόρκησε τον Απρίλιο το φρούριο Αντιρρίου και Ναυπάκτου. Έλαβε μέρος στη Γερουσία της Δυτικής χέρσου Ελλάδας, υπό την προεδρείαν του Μαυροκορδάτου. Το 1823 ως πληρεξούσιος αντιπροσώπευσε τη Ναυπακτία στη Συνέλευση του Άστρους και το 1826 στην Επίδαυρο, στην εκεί Εθνοσυνέλευση. Το 1825 βρίσκεται στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Τέλος στις αρχές του 1827 πέθανε στο Μέγα Σπήλαιο.
Τσάμ Καλόγερος: Τσάμηδες είναι εξισλαμισθέντες Έλληνες, από την Τσαμουριά της Ηπείρου. Αρχηγός ομάδας, πολέμησε εναντίον των Τούρκων. Μόνασε στο Μοναστήρι του Άη Γιάννη Αρτοτίνας, για ν’ αποφύγει την καταδίωξή του από τους Τούρκους. Ανέβηκε στο βουνό Οξυά (Γραμμένη Οξυά σήμερα) με την ομάδα του και έγινε ο φόβος και ο τρόμος των Τούρκων. Δέχθηκε επίθεση από Τούρκους, όμως γνώριζε καλά την περιοχή και έδωσε μια σκληρή μάχη, με πολλές απώλειες για τους Τούρκους. Ο Τούρκος Πασάς τον κάλεσε να μονομαχήσουν, κι όποιος νικήσει να φύγει με το στρατό του. Νίκησε ο Τσαμ Καλόγερος, αλλά τραυματίσθηκε σοβαρά. Μεταφέρθηκε στο χωριό Κραβάρων Οξυά, αλλά προαισθανόμενος το θάνατό του, ζήτησε να τον θάψουν στο βουνό Οξυά. Έτσι και έγινε όπου γράφτηκε στον κορμό της το όνομά του. Από τότε το χωριό και το βουνό ονομάσθηκε «Γραμμένη Οξυά».
Μιχαλόπουλος Ιωάννης: Από την Ελατόβρυση. Προ της ενάρξεως του Εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, ήταν προεστός των Κραβάρων. Αρνήθηκε να εισπράξει δια λογαριασμό του Αλή Πασά Ιωαννίνων «Το Κάπνισμα», δηλαδή έναν φόρο για κάθε καπνίζουσα κατοικία των χριστιανών της περιοχής Κραβάρων, διότι η Επαρχία ήταν φτωχή και οι κάτοικοι δεν είχαν τη δύναμη να πληρώσουν. Κατόπιν αυτού, τον κάλεσαν στα Γιάννενα όπου τον αλυσόδεσαν για τρεις ημέρες. Όταν αφέθηκε ελεύθερος γύρισε στα Κράβαρα, όπου συμμετείχε υπέρ των Εθνικών αγώνων από τις πρώτες ημέρες. Έλαβε μέρος σε όλες τις μάχες της Στερεάς Ελλάδας, κατά το έτος 1821 εις την πολιορκίαν της Ναυπάκτου και του Καρπενησίου στην Καλιακούδα. Στην πολιορκία του Μεσολογγίου, ήταν με το βαθμό του Χιλίαρχου.
Μιχαλόπουλος Κωνσταντίνος: Γιός του πρώτου. Συμμετείχε στον Εθνικό αγώνα, ακολούθησε τον πατέρα του. Κατά την πολιορκία του Μεσολογγίου, μπήκε στην Πόλη όπου συνέβαλε στην άμυνα της πόλεως υπό τον Γεώργιο Βαλτινό. Έλαβε μέρος στην Έξοδο της φρουράς του Μεσολογγίου. Συμμετείχε στην μάχη Τροιζωνίων υπό του αντιστρατήγου Βούτυρου Αντώνιου και ακολούθησε με άλλους οπλαρχηγούς στη μάχη της Λομποτινού (Άνω Χώρας). Απόγονος των Μιχαλοπουλαίων, ήταν ο Παντελής Χασάνης, που το πραγματικό του επίθετο ήταν Μιχαλόπουλος, επειδή είχε σκοτώσει κάποιον Τούρκο «Χασάν» που τους εμπόδιζε τα Τσιφλίκια. Οι χωριανοί έλεγαν ότι για λόγους τιμής όταν κατέβηκε από το βουνό αυτός σκότωσε τον Χασάν και έτσι του έμεινε το «Χασάνης».
Μπούζγος Βασίλειος: Δυναμικός οπλαρχηγός της Ρούμελης. Προ της επανάστασης, το 1816 υπηρέτησε υπό τον Αρματωλό Οδυσσέα Ανδρούτσο. Ακολούθως, μετά την έναρξη του Εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, υπό τον Αθανάσιο Διάκο. Όταν βρισκόταν στην περιοχή Λεπενού Δωρίδας, εφόνευσε Τούρκους ταχυδρόμους. Ήταν επικεφαλής 500 ανδρών και κατέλαβε την Θήβα. Πήρε μέρος στη μάχη της Αλαμάνας. Μετά το θάνατο Αθανάσιο Διάκου, συνέλαβε την αρχηγίαν σώματος, την οποία από σεμνότητα και σεβασμό, παρεχώρησε στον Οδυσσέα Ανδρούτσο. Μόλις έφθασε στη Λειβαδιά. Έλαβε μέρος εν συνεχεία σε πολλές μάχες στις οποίες διακρίθηκε, όπως στη μάχη Βασιλικών, Μπάτης, Εύβοιας, Αμπλιανής, Άμφισσας, Διστόμου, Αράχωβας. Καταγόταν από την Βοΐτσα (Ελατόβρυση).
Μαρκαντώνης: Από την Βοΐτσα (Ελατόβρυση). Συμμετείχε στον αγώνα του 1821 υπό διαφόρους οπλαρχηγούς. Διετέλεσε σημαιοφόρος του Κίτσου Τζαβέλα. Διακρίθηκε σε πολλές μάχες της Στερεάς Ελλάδας.
Νικολάου Αθανάσιος: Από τα Κράβαρα. Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες της Στερεάς Ελλάδας, υπό διαφόρους οπλαρχηγούς. Το 1828 σε νεαρή ηλικία, έγινε Εκατόνταρχος της Γ΄ Ταξιαρχίας υπό τον Χιλίαρχο Στρατού τον οποίον και ακολούθησε στη δράση του.
Σωτηρόπουλος: Από την Άνω Χώρα Κραβάρων. Αυτοδίδακτος λαγουμιτζής, με μεγάλη ευφυΐα. Διακρίθηκε στην Πολιορκία του Μεσολογγίου, εις την κατασκευή υπονόμων, γι’ αυτό και αποκαλείτο «Λαγουμιτζής», εις την μάχη του Φεβρουαρίου του 1826. Εν συνεχεία, ήταν υποσωματάρχης εις την μάχη της Κλείσοβας, την 25ην Μαρτίου 1826, όπου επέδειξε εξαιρετικήν ανδρείαν στην οποία του εδόθη ο τιμητικός τίτλος ο «Ήρωας της Κλείσοβας». Έλαβε μέρος στην μάχη του Πειραιά. Στη μάχη αυτή τραυματίσθηκε από πέτρα Τούρκου στο κεφάλι. Τον Μάρτιο του 1827 τον μετέφεραν στην Σαλαμίνα, όπου μετά από δέκα ημέρες πέθανε.
Φαρμάκης Ιωάννης: Από την Βοΐτσα (Ελατόβρυση). Συμμετείχε στον Εθνικο-απελευθερωτικό αγώνα από τους πρώτους, τις πρώτες ημέρες. Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες της Στερεάς Ελλάδας, είτε ως οπλαρχηγός Ιδίου σώματος, είτε υπό τις διαταγές διαφόρων Στρατηγών και Οπλαρχηγών. Διακρίθηκε στη μάχη στο Χάνι της Γραβιάς, καθώς και στις μάχες της ορεινής Ναυπακτίας, στην περιοχή Παπαδιάς το 1823–1827. Για τους εθνικούς του αγώνες προήχθη στο βαθμό του αντισυνταγματάρχη. Μέχρι και σήμερα στη Ναύπακτο, η κεντρική πλατεία ονομάζεται Πλατεία «Ιωάννη Φαρμάκη».
Φαρμάκης, Κ. Τζαβέλας, Μακρυγιάννης, Στράτος: Έδιωξαν από τα ορεινά της Ρούμελης τους Τουρκαλβανούς. Απόμειναν μόνο οι Τουρκαλβανοί της Άνω Χώρας, στον αυχένα του Βουνού Σκανταλάκι, ανάμεσα στα χωριά Ελατόβρυση, Κρυονέρια. Πολέμησαν σκληρά και τους έδιωξαν οριστικά από την Άνω Χώρα.
Σημείωση: Τα αρχεία που παρατίθενται είναι γνήσια, διότι έχουν παρθεί από τα επίσημα Αρχεία του Κράτους, από τον δικηγόρο κ. ΤΣΑΤΣΑΝΗ.
Από την έντυπη έκδοση της εφημερίδας «εμπρός»
