Γράφει η Σπυριδούλα Πιά
Το Λαϊκό Δίκαιο έχει τις πηγές του στο Βυζάντιο και διαμορφώνεται κυρίως εντονότερο τα τελευταία χρόνια όταν αρχίζει να διαμορφώνεται και πάλι το Ελληνικό έθνος και συνεπώς αρχίζουν και οι αγώνες κατά της φεουδαρχίας, η οποία δεν θέλει να εγκαταλείψει τα προνόμιά της, τα οποία στρέφονταν κατά του απλού λαού.
Υπήρχε, μάλιστα, και το περιβόητο σύνθημα: «Κρειττότερον εστίν ηδέναι εν μέση πόλει φαινόλιον Βασιλεύον Τούρκου ή Τιάραν λατινικήν».
Αυτή η πολιτική, ενώ φαινόταν Βυζαντινοκεντρική που είχε στόχο την προοδευτική μερίδα των ενωτικών, που ζητούσαν συνεννόηση με τη Δύση και τη Σωτηρία της Αυτοκρατορίας, με κοινή σύμπραξη του κοινωνικού προοδευτικού κόσμου, στην ουσία αυτή δεν ήταν η πραγματικότητα, αλλά πίσω από αυτήν κρυβόταν η προδοσία που έφερε τους Τούρκους στην επικράτεια του Αίμου (Βαλκανική). Τώρα πια, η σημαντικότερη προσπάθεια της φεουδαρχίας είναι η διατήρηση των προνομίων της: όσων δεν έφυγαν για τη Δύση παίρνοντας μαζί τους και το χρυσάφι τους, συνθηκολόγησαν με τους Τούρκους.
Φρόντιζαν να στερεώσουν την εξουσία τους, ακριβώς την ώρα που ο Βυζαντινός Κρατικός και Ανακτορικός μηχανισμός άλλαζε και ερχόταν ένας βάρβαρος κατακτητής. Το πέρασμα των εδαφών της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, κάτω από την κυριαρχία αυτού του κατακτητή, οργανωμένων σ’ ένα ανατολίτικο θεοκρατικό σύστημα, γίνεται τμηματικά και με αγώνες τοπικής σημασίας. Ο τουρκικός στρατιωτικός φεουδαρχισμός, στηριγμένος σε μια ομάδα αξιωματούχων του στρατού και στην εκμετάλλευση των ολότελα καθυστερημένων αγροτικών μαζών της Ανατολής, ήταν υποχρεωμένος να πάρει κάθε τι που είχε οργανωτικό η Βυζαντινή αυτοκρατορία και να το προσαρμόσει και να ανανεώσει τοπικά το μηχανισμό του, σύμφωνα με τις πιο εξελιγμένες μορφές των κατακτημένων χωρών κι ακόμα να προσεταιρισθεί το παλιό διοικητικο-τεχνικό σκελετό του κράτους που καταλύθηκε. Π.χ. Η Αυτοκρατορική γραμματεία του Βυζαντίου πέρασε ολόκληρη στον Τούρκο Σουλτάνο.
Η απουσία των μεσαίων τάξεων, των εμπόρων και των βιοτεχνών από την κοινωνικοοικονομική ζωή της Τουρκικής αυτοκρατορίας. Αντίθετα με τη ζωηρή παρουσία και ανάπτυξη του Εμπορίου και της Βιοτεχνικής παραγωγής, γύρω από τη μεσογειακή Ανατολή, υποχρεώνει τον κατακτητή να κάνει σημαντικές παραχωρήσεις και να αφήσει τον σημαντικό τομέα της πολιτικής και οικονομικής ζωής στα χέρια Ελλήνων, κ.λπ.. Άμεση συνέπεια των παραχωρήσεων είναι το καθεστώς προνομίων προς τους ντόπιους και ξένους. Δηλαδή, το «δίκαιο του αμάν» η προστασία των ντόπιων και ξένων σε ειδικές περιπτώσεις δίνονται γενναία οικονομικά προνόμια, θρησκευτικά στους τύπους οικονομικά στην ουσία και ανάλογα κάθε φορά με τις αντικειμενικές συνθήκες της ιστορικής στιγμής. Το «Δίκαιο του Αμάν» είναι η προστασία των ντόπιων και ξένων και σε ειδικές περιπτώσεις δίνονται με γενναία οικονομικά ανταλλάγματα, που ενισχύουν το δημόσιο ταμείο του κατακτητή, αλλά και την οικονομική αυτοτέλεια στον προστατευόμενο.
Αυτές οι λύσεις πήγαζαν από την αδυναμία του καθεστώτος των Τούρκων, να ωφελήσουν χωρίς άλλο το Ελληνικό στοιχείο, αλλά παράλληλα βοήθησαν και τους Τούρκους να μπορέσουν να στερεώσουν την εξουσία τους πάνω στα υπάρχοντα θεμέλια. Η διατήρηση π.χ. του μηχανισμού της ορθόδοξης Εκκλησίας, με τον ευρύτατο πολιτικοδιοικητικό χαρακτήρα του, είναι μια τέτοια περίπτωση. Ακόμα και οι ξένοι (Γάλλοι, Ιταλοί). Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια, οι Έλληνες μπόρεσαν ν’ αναπτύξουν μια κοινωνική και οικονομική ζωή αυτονομίας και να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για το πέρασμα στις νέες συνθήκες, τονώνοντας τους δεσμούς εκείνους που χαρακτηρίζουν ένα λαό με την ίδια γλώσσα και κοινό ιστορικό παρελθόν. Κατόρθωσαν να εκμεταλλευτούν τις εσωτερικές αδυναμίες της Τουρκικής αυτοκρατορίας και προωθώντας από τα μέσα του 16ου αιώνα τα κεφάλαιά τους στην Ανατολή, απομυζούσαν για ολόκληρους αιώνες τους πόρους της.
Το Λαϊκό δίκαιο που προκύπτει από τις συνθήκες τις διαμορφωμένες στην Τουρκοκρατία, περιγράφει ως εξής, ο καθηγητής Σ. Λουκούτος στην «Εισαγωγή του στην Ελληνική λαογραφία».
Η επίσημη νομοθεσία των Κρατών είναι μια εξελιγμένη και μελετημένη μορφή των πρώτων νομικών εθίμων που καθιέρωσαν και ακολούθησαν οι λαοί στην κοινωνική οργάνωση της ζωής τους. Δικαιώματα και υποχρεώσεις, ήταν τα κύρια στηρίγματα μιας νομικής πειθαρχίας, που την επέβαλαν στους πρώτους λαούς: α) η κοινή συνεννόηση και λογική, β) η επέμβαση του θρησκευτικού Ιερατείου (Μωυσής) και γ) η πείρα των πολιτικών νομοθετών (Σόλων, Δράκων). Όλα, όμως, στηρίχθηκαν και στις τοπικές ανάγκες, στις συνθήκες ζωής και στη σχετική παράδοση.
Εξακολουθούν σήμερα να υπάρχουν στα χωριά μας, θεσμοί και νομικά έθιμα άγραφα, που ρυθμίζουν τις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων και κρατούν μιαν αντιστοιχία προς την επίσημη νομοθεσία και τους κλάδους δικαίου και νομικής επιστήμης. Έτσι μπορούμε να εντάξουμε τα λαϊκά θέσμια στους εξής νομικούς τομείς:
Οικογενειακό δίκαιο
Ηθικές και οικονομικές υποχρεώσεις των δύο μερών στον αρραβώνα και στο γάμο. Ποιά είναι η λογική ηλικία; Σχέσεις αρραβωνιασμένων. Δώρα (με τυχόν επιστροφές). Το θέμα της προίκας. Ζητήματα πρωτότοκων. Μορφές και είδη της Προίκας. Προικοσύμφωνα ή «αρεσκειές» (αναζήτηση παλιών χειρογράφων). Αντιπροίκια και απανωπροίκια. Η περίπτωση του «σώγαμπρου» οικονομικά επακόλουθα στο διαζύγιο (δικαιολογία του από την κοινή γνώμη). Υιοθεσίες (συμφωνίες, εθιμικοί τρόποι, οικονομικά επακόλουθα). Αποκληρώσεις. Αδελφοποιίες. Επιτροπεία ορφανών και ανηλίκων.
Κληρονομικό δίκαιο
Διαθήκες, κληρονομιές, μοιρασιά της πατρικής γης, ή της μητρικής περιουσίας, όταν δεν υπάρχει διαθήκη. Η σύζυγος, τα παιδιά, τα αδέλφια. Ενδιαφέροντα τα παλαιά έγγραφα και η λαϊκή ορολογία.
Εμπράγματο δίκαιο
Βοσκές και σημεία κυριότητας στους αγρούς. Σημάδια για την απαγόρευση (η άδεια βοσκής), σημάδια για την ιδιοκτησία δένδρων ή ζώων. Δικαιώματα περάσματος (δουλεία διόδου) νερού και ποτίσματα. Εκτιμήσεις αγροζημιών.
Ενοχικό δίκαιο
Δάνεια, δωρεές, αγοραπωλησίες, (με προτίμηση των συγγενών ή γειτόνων), μισθώσεις, μεσιτείες, εγγυήσεις, βρετίκια, συμβάσεις και συνεταιρισμοί. Διαιτησίες και συμβιβασμοί. (Ενδιαφέρουν τα παλαιά έγγραφα και λαϊκοί όροι).
Εμπορικό δίκαιο
Αγοραπωλησίες με χρήμα ή σε είδος. Παλιά μέτρα και σταθμά. Εμπορικά κατάστιχα που ενδιαφέρουν και αρχειακά. Ανταγωνισμοί και πτωχεύσεις. Εμποροπανηγύρεις.
Ποινικό δίκαιο
Τιμωρίες της Κοινότητας για τους κλέφτες, ανήθικους, μεθυσμένους, ανυπάκουους. Ραβδισμοί, κουρέματα, διαπόμπευση (με παλιές περιγραφές). Αφορισμοί και λαϊκά αναθέματα. Η περίπτωση του φόνου, οι βεντέτες.
Ποινικό δικονομικό δίκαιο
Παλαιοί τρόποι για την απόδειξη της ενοχής, όρκοι και θεοκρισίες. Έγκυρα πρόσωπα (παπάς, «λαϊκά δικαστήρια» με επιβιώσεις στις Απόκριες). Αλλά και νεώτερα σε επαναστατικές ώρες.
Από τα άγραφα νομικά έθιμα του λαού επιδιώκεται συνήθως να εμπνέεται και η επίσημη νομοθεσία. Στα χρόνια της αντιβασιλείας του Όθωνος (1833–1835) έγραψε βιβλίο με τίτλο Das Griechische volk (ο ελληνικός λαός) Χαϊδελβέργη 1835, όπου εξετάζει με νομικό πνεύμα τη ζωή και τα έθιμα των Ελλήνων. Είχε σκοπό να στηρίξει όλη τη νομοθεσία του στις τοπικές συνήθειες. Με το πνεύμα αυτό αργότερα, στα 1853, ο υπουργός παιδείας Λ. Χρυσανθακόπουλος έκανε Συλλογή Τοπικών της Ελλάδος, συνηθειών, από υπηρεσιακές απαντήσεις που έδωσαν οι τοπικές αρχές στην Κυβέρνηση. Στα τελευταία χρόνια το 1959 και το υπουργείο Δικαιοσύνης (υπουργός Κ. Καλλίας) ζήτησε από τα Πρωτοδικεία και τα Συμβολαιογραφεία να φυλάξουν σε ιδιαίτερο αρχείο, ότι δείχνει παλαιότερους θεσμούς και άγραφες συνήθειες του λαού.
Από την έντυπη έκδοση της εφημερίδας “εμπρός”
